Azərbaycanın zəngin tarixi yaddaşında xüsusi yer tutan Kəlbəcər bölgəsi minilliklər boyunca türk sivilizasiyasının, Qafqazın qədim mədəniyyət izlərinin və təbii-coğrafi baxımdan unikal bir yaşam mühitinin formalaşdığı mühüm məkandır. “Kəlbəcər” toponiminin qədim türk dilində “çay üstündə qala” mənasını daşıması təsadüfi deyil. Bu torpaqlar insanlığın ən qədim yaşayış məkanlarından biri kimi arxeoloji faktlarla sübut olunur. Bölgədə 30 min ildən çox yaşı olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min illik qaya təsvirləri, qədim türk əlifbası nümunələri və Tərtər çayı boyunca qayalarda düzülmüş süni mağaralar bu ərazilərin tarix boyu nə qədər strateji və mədəni əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Kəlbəcərdəki daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən türklüyün, atəşpərəstliyin, xristianlığın və VII əsrdən etibarən islamın yayılması tarixini özündə yaşadan qiymətli irs nümunələridir.
Kəlbəcər Azərbaycanın ən yüksək dağlıq rayonlarından biri kimi ölkənin həm coğrafi, həm də ekoloji xəzinəsidir. Rayonun ən yüksək zirvələri olan Camışdağ (3724 m) və Dəlidağ (3616 m) bu sərt, lakin ecazkar təbiətin simvoludur. Rayonun coğrafiyası həm strateji mövqeyi, həm də zəngin təbii ehtiyatları ilə seçilir. Kəlbəcər qərbdə Ermənistan Respublikası, şimalda Daşkəsən, Göygöl və Goranboy, şərqdə Tərtər, Ağdam və Xocalı, cənubda isə Laçınla həmsərhəddir. Meşəlik ərazilər, çaylar, mineral sular və təbii sərvətlərlə zəngin bu bölgə tarixən Azərbaycan mədəniyyətinin və dövlətçiliyinin mühüm dayaqlarından biri olub.
1930-cu ildə inzibati rayon statusu almış Kəlbəcər işğala qədər 53 mindən çox əhalisi, 3054 kv. km ərazisi, 1 şəhər, 1 qəsəbə və 145 kəndi ilə ölkəmizin böyük rayonlarından biri idi. Rayonun sosial infrastrukturu – məktəblər, kitabxanalar, klublar, mədəniyyət evləri, xəstəxanalar və yüzlərlə yaşayış və inzibati bina — Ermənistanın 1993-cü il 2 aprel tarixli hərbi təcavüzü nəticəsində tamamilə dağıdıldı və talan edildi. İşğal zamanı 511 dinc sakin qətlə yetirildi, 321 nəfər itkin və ya əsir götürüldü. Kəlbəcər sakinləri Azərbaycanın 56 rayonunda 770-dən çox yaşayış məntəqəsinə səpələnməyə məcbur oldu. Bu, təkcə hərbi təcavüz deyil, həm də mədəni irsə, təbiətə, infrastruktura qarşı sistemli vandalizm idi.
BMT Təhlükəsizlik Şurasının 30 aprel 1993-cü il tarixli 822 saylı Qətnaməsi Ermənistan silahlı qüvvələrinin Kəlbəcər də daxil olmaqla bütün işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən dərhal çıxarılmasını tələb etsə də, rəsmi İrəvan bu çağırışı illərlə yerinə yetirmədi. 1999-cu ildən başlayaraq işğal olunmuş ərazilərdə beynəlxalq hüquqa zidd olaraq qeyri-qanuni məskunlaşdırma aparılması, tarixi və mənəvi dəyərlərin məhv edilməsi Ermənistanın işğalçı siyasətinin mahiyyətini bir daha açıq şəkildə göstərirdi.
2020-ci ildə Vətən müharibəsi Azərbaycan dövlətinin gücünü, ordusunun qüdrətini və xalqın birliyini dünyaya nümayiş etdirdi. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, döyüşlərin ilk günlərində Kəlbəcərin şimal hissəsində strateji yüksəkliklərin azad edilməsi nəticəsində erməni silahlı qüvvələrinin Basarkeçər–Kəlbəcər yolundan istifadəsi faktiki olaraq mümkünsüz edildi. Bu, həm hərbi əməliyyatların gedişinə, həm də müharibənin ümumi strategiyasına həlledici təsir göstərən addım idi. Məhz siyasətin, hərbi gücün, peşəkar planlamanın və Müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyinin nəticəsi olaraq, 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanat imzalandı və 25 noyabrda Kəlbəcər bir güllə atmadan Azərbaycana qaytarıldı. Bununla Azərbaycan öz tarixi ədalətini bərpa etdi və rayonun 147 yaşayış məntəqəsi işğaldan azad olundu.
Kəlbəcərin boşaldılması zamanı Ermənistan tərəfindən törədilmiş vandalizm bütün dünyanın gözü qarşısında baş verdi. İşğalçılar evləri, bağları yandıraraq, infrastruktur və təbiətə ağır ziyan vuraraq bölgədən çıxdılar. Bu, təkcə barbarlıq deyil, həm də beynəlxalq konvensiyalara zidd olan hərbi cinayətlər idi. Lakin Azərbaycan dövləti dağıdılmış torpaqlarda bərpa prosesini misilsiz sürətlə aparmağa başladı. 26 noyabr 2020-ci ildə “Kəlbəcərin azad olunmasına görə” medalının təsis edilməsi və bu uğurda şücaət göstərmiş 9455 hərbi qulluqçunun təltif olunması həmin böyük Qələbənin rəmzi oldu.
Prezident İlham Əliyevin 31 iyul 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə 25 noyabrın Kəlbəcər şəhəri günü elan edilməsi bu tarixi məkanın dövlətçilik yaddaşımızdakı yerinə verilən yüksək qiymətdir. Daha da əhəmiyyətlisi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2024-cü il 1 may tarixli Qərarı ilə təsdiq olunmuş “Kəlbəcər şəhərinin 2040-cı ilədək inkişafına dair Baş plan” regionun gələcəyini müasir tələblərlə müəyyənləşdirir. Bu plana əsasən şəhərin ərazisi iki dəfədən çox genişlənəcək, əhalinin sayı 17 minə çatdırılacaq, 4 məktəb, 4 uşaq bağçası, xəstəxanalar, rekreasiya zonaları, “İşğal” və “Zəfər” muzeyləri, müasir yaşayış məhəllələri və geniş yaşıllıq sahələri salınacaq. Kəlbəcər şəhərində adambaşına düşəcək yaşıllıq sahəsinin 33 m² olması ölkənin digər bölgələri ilə müqayisədə misilsiz göstəricidir.
Regionda aparılan tikinti və bərpa işlərinin miqyası Kəlbəcərin böyük qayıdış strategiyasında xüsusi rol oynadığını təsdiqləyir. 524 ailəlik yaşayış məhəlləsinin inşası, artıq 81 ailənin Kəlbəcərə köçürülməsi, Prezident İlham Əliyevin şəxsən köçürülən ailələrə mənzillərin təqdim olunmasında iştirakı dövlətin bu bölgəyə nə qədər böyük strateji və mənəvi qiymət verdiyini göstərir. Eyni zamanda Yanşaq, Zallar və Zar kəndlərinin yenidən qurulması, bu üç yaşayış məntəqəsində ümumilikdə 1763 ailənin məskunlaşdırılmasının planlaşdırılması bölgənin sürətli inkişafının mühüm tərkib hissəsidir. Bu kəndlərdə müasir məktəblər, uşaq bağçaları, sosial infrastruktur və geniş yaşayış sahələri salınacaq.
Kəlbəcər bölgəsi Azərbaycanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının birləşdirici qapısıdır. Bu coğrafi mövqenin inkişaf etdirilməsi üçün Toğanalı–Kəlbəcər–İstisu avtomobil yolunun yenidən inşası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Uzunluğu 82 kilometr olan yolun I–III texniki dərəcələr üzrə inşası, çoxsaylı tunellərin və körpülərin tikintisi həm Kəlbəcərə, həm də İstisu kimi dünya əhəmiyyətli sağlamlıq mərkəzinə yeni nəfəs verəcək.
25 noyabr – Kəlbəcər şəhəri günü Azərbaycanın tarixi ədaləti bərpa etməsinin, qəhrəman övladlarının canı və qanı bahasına əldə edilmiş Zəfərin, dövlətimizin quruculuq və inkişaf siyasətinin təntənəsidir. Minilliklərin yaddaşı olan Kəlbəcər bu gün yenidən dirçəlir, müasir infrastrukturla, genişmiqyaslı layihələrlə və Böyük Qayıdışın ruhu ilə yenidən öz sahibinə qovuşur. Bu dönüş Azərbaycanın gücünün, iradəsinin və yorulmaz inkişaf əzminin parlaq nümunəsidir.
Maqsudəli Maqsudov, Əməkdar mühəndis, Azərbaycan Respublikası Prezidentin fərdi təqaüdçüsü
Müzakirə qapadılmışdır.