Rafael HÜSEYNOV
Akademik

O, yazmağa erkən başlayıb. Yazmağa deyəndə ki, mətbuatda, hamının oxuya biləcəyi yazıları ilk dəfə dərc olunanda onun 15-16 yaşı vardı və artıq əlli ildən çoxdur yazıb-yaradır. Sıra-sıra romanları, povestləri, publisistik əsərləri, məqalələri var. Və kitablarından birinin də adı “Sumqayıtım mənim”dir (1999-cu il “Qızıl Şərq” mətbəəsi, Bakı şəhəri). 

Onun ömrü bu şəhərdə keçib. Amma yalnız həmin səbəbdən “Sumqayıtım mənim” demir.

Bir məkana “mənimkisən” deyə bilmək üçün hələ onu sevmək azdır. Gərək səndən ötrü əziz olan yerin, sevimli yurdun üçün iş də görəsən, fədakarlıq da göstərəsən.

Məşhur “Torpaq əgər uğrunda ölən varsa Vətəndir” misrası hərdən yanlış olaraq Tofiq Fikrətə aid edilən türk ədibi Mithat Cemal Kuntay hələ 1930-cu illərin sonlarında yazdığı hərarətli şeirində sınanmış doğrunu təsdiqləyirdi:

Göylər, çıxa bildin, uça bildinsə, sənindir,

Tarixini kəndin yazar isən, əsərindir.

Əsrin yaşamaq haqqını verməz sənə kimsə,

Sən əsrini üstündə izin varsa, mənimsə!

Yazıçı, jurnalist, publisist Eyruz Məmmədov sevimli Sumqayıtı üçün çox iş görüb. O, bu şəhərin salnaməsini yaradıb. Bu şəhəri kərpic-kərpic ucaldanları tarixiləşdirib.

Sahilində qərar tutduğu Xəzərin suları qumları yuyub üstündəki izləri apardığı kimi, vaxtın dalğaları da yaddaşdakı çox surətləri, çox hadisələri silib aparır. Qələmin də sehri zamanı üstələmək, tarix qəlpələrini unuduluşdan xilas edə bilməkdir. Eyruz Məmmədov doğma Sumqayıtının həm şirin, həm acı günlərinin olmuşlarını ən uzaq gələcəklərə də ötürməkçün körpülər yaradıb.

O, həmişə yaşayacaq Sumqayıt filmlərini, Sumqayıt kitablarını araya-ərsəyə gətirib. Hərəsi bir sevgi abidəsi!

Sabahlar içərisində Eyruzun yazdığı kitabları oxuyanlar, onun ssenari müəllifi olduğu “Sumqayıt – azadlığın əks-sədası”, “Cəbhə bölgəsində”, “Sumqayıtın bir axşamı” filmlərinə baxanlar Sumqayıtı bir az da yaxşı tanıyacaq, bir qədər dəartıq sevəcəklər.

İnsanlara sevgilər bağışlamaqdan böyük nə məmnunluq olar ki?!

…Sumqayıt mənim yaddaşıma, düşüncələrimə uşaqlıq vaxtlarımdan daxil olub. Təbii ki, hələ Eyruzu tanımağımdan çox əvvəl.

Hələ heç məktəbə də getmirdim. Bizim qohumlardan biri Sumqayıta köçmüşdü, orada işə düzəlmişdi, yaşayırdı. İndi, yəqin, əqrəbası, nəvə-nəticəsi yenə orada yaşayır. Beləcə həmin mehriban şəhərə başqa yerlərdən pənah gətirmiş digər neçələri kimi, bu nəsil də çevrilib olub sumqayıtlı.

Əslində elə Eyruzgil də belə olublar.

lll

Eyruzla illərdir ki, hər görüşümüzdə nədən danışırıqsa-danışaq, söz hərlənib-fırlanıb mütləq Sumqayıtın üstünə gəlib çıxır.

Yəqin, bunu bir az elə Eyruzun özü edir – içərisindəki Sumqayıt sevgisi sözün məcrasını bu səmtə yönəldir. Amma bu, həm də sövq-təbii baş verir – elə öz-özünə. Çünki yalnız sevgi məsələsi də deyil. Sumqayıt Eyruzun ömrü, həyat yolu deməkdir. Bu yaşa gəlib çatan ömrü əvvəldən indiyəcən bu şəhərlə bağlıdırsa, onun cazibəsindən necə qurtula bilərsən ki!

Eyruz deyir ki, çox xarici ölkələrdə olmuşam, çox yaraşıqlı şəhərlər görmüşəm. Ancaq mən Sumqayıtı heç bir şəhərlə dəyişmərəm. Sumqayıt mənim canıma elə hopub ki, bu şəhərdən ayrıla bilmirəm.

Onun bu etirafının səmimiyyətini Sumqayıtla bağlı söhbətlərindəki hər heyran cizgidən duyuram.

Sumqayıtın 1960-70-ci illərdə ad çıxarmış “Polad”ından bəhs edəndə elə iştahla, elə şövqlə danışır ki, sanki bu futbol komandası Braziliyanın yığma komandasına bərabərmiş.

Söhbət dənizdən düşəndə Sumqayıtın ləpədöyənini, suyun ilıqlığını, dənizin havasının saflığını elə tərifləyir ki, sanki əsl və əsas Xəzər elə onların payına düşən hissəymiş.

Bu şəhərə sonsuz məhəbbətindəndir ki, günlərin birində başlayıb Sumqayıtın tərcümeyi-halının çoxlarına görünməyən, bilinməyən gizlin qatlarını da araşdırmağa.

Eyruz mətbuata erkən gəlib – 15 yaşında. Təbii, Eyruzun Sumqayıtın dünəni və sabahına məxsusi marağının arxasında peşənin diktəsi də olmamış deyil. Axı Eyruz yeniyetmə vaxtından Sumqayıtda işıq üzü görən “Sosialist Sumqayıtı” qəzetinin müxbiri, daha sonra şöbə müdiri, bir az da ötüncə rusdilli “Gxo Sumqaita” qəzetinin 1990-cu ildən 2003-cü ilə qədər baş redaktoru işləyib. Odur ki, mütəmadi olaraq həm insanlarla görüşüb, həm cari yazıları qələmə alıb, həm vaxtaşırı arxivləri qaldırmalı olub.

Və hər dəfə Eyruzla görüşəndə əmin oluram ki, Sumqayıtı, hər halda ən azı bu şəhərin son 60-70 illik tarixini onun kimi dəqiqliyi və təfərrüatı ilə bilən yoxdur. Xüsusən indi, nəsillər dəyişəndən sonra.

Olsun ki, 2000-ci illərin əvvəllərinədək, köhnə sumqayıtlılar, bu şəhərin quruculuğu ömrünün ayrılmaz parçası olanların neçəsi həyatda ikən Eyruzdan savayı da yaddaşında Sumqayıtın həyatının çox səhifələrini daşıyanlar az deyilmiş. Ancaq bir-bir getdilər və Eyruzun müstəsnalığı ondadır ki, elə həmin adamların əksəri ilə görüşüb, xatirələrini dinləyib, qələmə alıb. Odur ki, indi Eyruzun Sumqayıt söhbətlərini dinləmək elə o köhnə kişiləri də dindirmək kimidir.

…Artıq ahıl çağında Eyruz əziz şəhəri barəsində eşitdiklərini, gördüklərini, toplayıb öyrəndiklərini bir kitabda qovuşdurub. Vətənnaməsinin də adını “Sumqayıt – sabahın şəhəri” qoyub.

Çoxları da təsdiqləyir ki, adı dübbədüz tapıb, bu, həqiqətən, belədir.

Sumqayıt şəhər statusunu 1949-cu ildə alsa da (o hesabla şəhər Eyruzdan 4-cə yaş böyükdür), şəhərin özülü 1930-cu illərin ortalarında qoyulub. O vaxt SSRİ Xalq Komissarlığı, indiki deyişlə Nazirlər Kabineti Sumqayıta böyük bir nümayəndə heyəti göndəribmiş ki, Abşeron yarımadasında bir sənaye şəhəri salınsın. Həmin nümayəndə heyəti Azərbaycan hökumətinin təmsilçiləri ilə birlikdə Sumqayıt yarımadasından tutmuş Şabran rayonuna qədər yerləri gəzib-dolaşır, torpaqdan, dənizin suyundan nümunələr götürürlər ki, araşdırıb görsünlər Sumqayıtda iqlim şəraiti necədir, torpağın davamlılığı nə səviyyədədir.

Bunları aydınlaşdırandan sonra yuxarılarda qərara gəlmişdilər ki, Sumqayıt məkan olaraq iki istiqamətdə inkişaf eləsin: bir səmtdə şəhər salınsın, o biri yanda sənaye müəssisələri tikilsin.

Və gələcək şəhərin quruculuğu burada istilik-elektrik stansiyasının tikilməsinə qərar verilməsindən başlanır…

Eyruz Məmmədovgilin ailəsi Sumqayıta 1957-ci ildə köçüb və elə o vaxtdan da indiyəcən elə ilk yerləşdikləri mənzildədirlər.

Yəni Sumqayıtın ay-ay, il-il necə böyüməsini hər gün açıq pəncərələrindən görüblər, keçdikləri küçələrdən seyr ediblər, axarında olduqları gündəlik yaşayışdan biliblər.

O istilik-elektrik stansiyası ki 1930-cu illərdə tikilməsi qət edildi və inşası da tezliklə başa çatdırıldı, onun əsas hədəfi  Bakı neftçilərinə işıq vermək idi və xüsusi diqqət mərkəzində olmasına bir nişanə də budur ki, həmin müəssisə işə salınanda Kremldən – Stalindən təbrik teleqramı da gəlibmiş.

Sumqayıtın işığı bu minvalla yanmağa başlayır və 1941-45-ci illər müharibəsindən sonra isə şəhər əsl dirçəlişini yaşayır.

Yerli işçilər öz yerində, amma nəzərdə tutulan quruculuqların sürəti istəklə ayaqlaşa bilsin deyə buralara əlavə qüvvələr də cəlb edilir.

Alman əsirlərindən tutmuş dustaqlaracan – nəyə inkan çatır, yönəldirlər nəhəng tikinti meydanına çevrilmiş Sumqayıta.

Sumqayıt asta-asta inkişaf etməyə başlayır. Niyə “asta-asta”sını mənə Eyruz söyləyib. Deyir, Moskvanın fikri beləymiş ki, Sumqayıtda cəmi iyirmi min insan yaşasın: onlarçündə ikimərtəbəli taxta baraklar tikilsin.

Alüminium və sintetik kauçuk zavodları, həmçinin, onlara tay bir yığın irili-xırdalı müəssisənin hər biri zəhərli idi, havanı, torpağı, dənizi mütəmadi çirkləndirirdi. Ona görə Sumqayıtı böyük şəhər deyil, kiçik qəsəbə kimi nəzərdə tuturlarmış.

Sumqayıtın sonra gördüyümüz-bildiyimiz böyük Sumqayıt, Bakıya, vəzifə yüksəlişlərinə doğru bir tramplinə çevrilən Sumqayıt olması mübarizələr hesabına başa gəlib.

Sovetin müvəqqəti baraklardan ibarət kiçik sənaye şəhərciyi kimi düşündüyü yerə gənclik şəhəri statusu qazandıraraq onu sabahkı yüksəlişlərinə doğru irəliləyən perspektivli şəhərə döndərmək heç də asan məsələ deyildi.

Eyruz bu şəhərin təmənnasız qurucularından olan Kamran Hüseynovla söhbətlərini xatırlayır. Kamran müəllim yada salırmış ki, biz xəstəxanalar, məktəblər tikirdik, ancaq məktəbdə müəllim çatışmırdı, xəstəxanada həkim bəs eləmirdi.

Durub gedir təhsil nazirinin yanına, oradan da səhiyyə nazirinin qəbuluna. Xahiş edir ki, hər iki nazirlik builki buraxılışın hamısını göndərsin Sumqayıta, ta kadr çatışmazlığı məsələsinə biryolluq son qoyulsun.

Və həmin gələnlərin də neçəsi sonradan dönüb olur sumqayıtlı, daha buranı heç vaxt tərk etməyəcək etibarlı sakinlər…

lll

Eyruzun atası 30 il Sumqayıt mətbəəsinin rəhbəri olub. Nağıl edirmiş ki, bir gün tikinti trestinin partiya komitəsi katibi Ərşad müəllim gəlir onun yanına. O çağlarmış ki, sonraların adı bəlli üzvi sintez zavodu yenicə tikilməkdəymiş. Bu zavod ümumittifaq komsomol təşkilatının təşəbbüsü ilə tikildiyindən diqqət altındaymış və cavanları ruhlandırmaq üçün Azkonsertdən tez-tez müğənnilər gəlir, konsertlər verirmişlər. Həmin Ərşad müəllim də mətbəəyə elə bu cür konsertlərdən birinin ərəfəsində təşrif gətiribmiş. Xəbər verir ki, müğənni Lütfiyar İmanov qonağımız olacaq, istəyirəm onun afişalarını buraxaq, şəhərdə yayaq.

Surxay kişi digər işləri qoyur bir kənara, təcili başlayır afişa ilə məşğul olmağa. İstəyir ki, afişa lap cəzbedici alınsın deyə orada Lütfiyarın qəşəng şəklini də versin. O vaxtlarsa belə idi ki, çap ediləsi hansısa foto əvvəlcə dəmir lövhə üzərinə köçürülməli idi. Bunu isə Bakıda tək olan sinkoqrafiya sexində edirdilər. Mətbəə müdiri artıq əziyyətə qatlaşmaqdan çəkinmir, yaxşı şəkil tapır, gedir Bakıya, sinkoqrafiya sexində də təvəqqe edir ki, vaxtı lap azdır, yolu da uzaq, onu get-gələ salmasınlar, neçə saat lazımdır gözləyər, sifarişi elə bu gün hazır edib onu yola salsınlar.

Böyük sənətkarımız Lütfiyar İmanovun sevərək məlahətli avazı ilə canlandırdığı “Sumqayıt” nəğməsinin sədaları hamımızın qulaqlarındadır:

Canlanır hər qarış çöl Sumqayıtda,

Xariqələr yaradır el Sumqayıtda.

Elə bilirsiniz Lütfiyarın bu Səid Rüstəmov nəğməsini Sumqayıtı hər dinləyənə elə qaibanə sevdirəcək ehtirasla oxuması səbəbsizdir?!

Şəhər boyu yapışdırılmış afişalar o konserti elə izdihamlı edibmiş, minnətdar alqış selləri Lütfiyar İmanovu necə riqqətə gətiribmişsə, o da bu yeni dikələn şəhərə, bu şəhərin zəhmətkeş, sadə sakinlərinə qəlbən vurulubmuş, sonralar da illər boyu burada nəğmələriylə qonaq olmağı xoşlarmış…

Qınamayın ki, mətləbdən aralı düşürəm. Axı bu yazdıqlarımın hər sözü Sumqayıtın tarixi olduğu kimi, elə sumqayıtlıların da, bizim Eyruzun da ömrüdür…

lll

Bir Azərbaycan vətənpərvəri və Sumqayıtsevər qələm sahibi olaraq Eyruzun yaradıcılığında ağır gələn hissə illərcə bu şəhərin qurucularından və quruculuğun parlaq səhifələrindən bəhs etmək olubsa, onun qələminin tuşlandığı digər önəmli xətt də Sumqayıtın dağıdıcıları ilə bağlı araşdırmalardır.

1980-ci illərin sonlarında Ermənistanın və erməniçiliyin Azərbaycana qarşı qəsbkar niyyətləri addım-addım qəmli fəsadlarıyla üzə çıxmağa başladıqca əsas qarşıdurma meydanlarından biri mətbuat idi.

Eyruz da “Gxo Sumqaita” – “Sumqayıtın səsi” qəzetində həmin dövrdə mübarizəsini daim cəsarətlə aparmışdı.

Lakin erməniçiliyin Azərbaycana, eləcə də bilavasitə Sumqayıtın timsalında insanlarımıza bədxah tərpənişlərinə Eyruzun qələmi ilə qarşıdurmaları daha əvvəllərdən, hələ münaqişə alovunun alışmasından xeyli öncə – düşmənin üzə gülə-gülə saman altından su yeritməklə işini gördüyü əyyamlardan başlanmışdı.

1965-80-ci illərdə SSRİ Kimya Sənayesi Nazirliyinə rəhbərlik edən, daha sonra SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin müavini işləyərək yenə həmin sahəni nəzarətində saxlayan bir Türkmənistan ermənisi vardı – Leonid Konstandov. Bu erməni nazir Sumqayıtı məqsədli şəkildə əhalinin sağlamlığına qarşı ciddi təhlükə ocağına, 1970-ci illərdən başlayaraq əsl kimya poliqonuna çevirmək üçün cidd-cəhdlə əlləşib.

Onun yönəldiciliyiylə zəhərli sexlərin sayı qısa müddətdə durmadan nəzərəçarpacaq dərəcədə artır: Sumqayıt Kimya Zavodunda bir civə sexi varmış, daha ikisinin də yaradılmasına nail olur. Xlor sexi varmış, daha ikisini tikdirtdirir, sulfat turşusu sexi birmiş, iki edir.

1980-1990-cı illərin əvvəllərində Sumqayıta yolu düşənlər, yəqin ki, xatırlayar. İnsanların ciyərlərinə, varlığına göz görmədən hopan zəhər zərrələri hər halda həm də görünürdü. Zəhər tozu qarışmış yağışlar Sumqayıt binalarında qara izini qoyurdu. Bu, zəhərin binaların divarlarındakı aşkar, əyani ləpiri idi, görünməyən öldürücü, bir çox xəstəliklərin təməlini qoyan izlərsə insanların içərisində idi.

O erməni hökm sahibinin Sumqayıtda saldırdığı flor-alüminium sexinin gətirdiyi bəla isə daha ağırmış – bu sexdə işləyənlərin qısa müddətdən sonra sümükləri əriməyə başlayırmış.

Eyruz o zaman “Gxo Sumqaita” qəzetində öz “redaktor köşəsi”ndə bütün bu rəzaləti ifşa edən yazı dərc edir.

Yarınmaq mərəzli sapı özümüzdən olan baltalar həmin düşmən xislətli Leonid Konstantovu rəsmən – Sumqayıt şəhər xalq deputatları sovetinin qərarı ilə “Sumqayıtın fəxri vətəndaşı” (1981, mart) elan ediblərmiş.

Eyruz arxivdən Sumqayıt rəhbərliyinin o erməni nazirə təqdim etdiyi fəxri fərmanın surətini də tapıb üzə çıxarır və 1991-ci il fevralın 12-də  “Gxo Sumqaita” qəzetinin birinci səhifəsində “Redaktorun fikri” rubrikası altında onun “Situaüiə Trevojnaə” – “Həyəcanlı vəziyyətdir” sərlövhəli məqaləsi dərc edilir. Yazır ki, Sumqayıtı kimya poliqonuna çevirmiş SSRİ kimya naziri Konstantova Sumqayıtın fəxri vətəndaşı adının verilməsi bütün sumqayıtlılara, o cümlədən, Sumqayıt kimyaçılarına böyük bir təhqirdir.

Bu ləkəni silməkçün məsələ qaldırır ki, Şəhər İcraiyyə Komitəsi həmin təhqiramiz fərmana əncam qılsın.

Və Sumqayıt Şəhər İcraiyyə komitəsi 1991-ci ilin axırlarında Konstantovun fəxri vətəndaş adına layiq görülməsi haqda sərəncamı ləğv edir.

Tək bu məsələ deyildi ki!

 

Bir çoxlarının hali olduğu, amma deməyə, yazmağa cürət tapmadığı ayrı müdhiş məsələ ilə bağlı həyəcan səsini qaldırır.

1980-ci illərdə Sumqayıt uşaq xəstəliklərinin geniş yayılması baxımından  SSRİ-də öncüllərin sırasında gedirdi, amma o rəqəmlər gizlədilirdi.

Eyruzun bu haqda ilk yazıları işıq üzü görüncə Sumqayıt şəhər doğum evinin baş həkimi onunla əlaqə saxlayır və acı təfərrüatları açır. Xəbər verir ki, sizə deyəcəklərimin hamısı gizli saxlanılır, SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı var ki, bax bu siyahıda əksini tapan sexlərdə qadınların işləməsi tibbi baxımdan yolverilməzdir. Lakin bizdə bunun qarşısı alınmır, əksinə, qadınların əmək fəaliyyətinə cəlb olunması qadağan edilən belə sexlərdə işləməsi haqda məlumatların məxfi saxlanması tələb edilir.

Eyruz araşdırma aparır, bəlli olur ki, qadınların işləməsi qadağan edilən zəhərli istehsalat sahələrinin hamısı Sumqayıtda var və hamısında da işçilərin xeyli hissəsi məhz qadınlardır.

Eyruz bu acınacaqlı gedişatın faciəli ayrıntılarını bilincə həqiqətləri dərhal mətbuata çıxarmasının həmin qadınları sarsıdacağını düşünərək öncə müəssisə rəhbərlərinin görüşünə gedir.

“Mən rəva görmərəm ki, qızım, bacım belə zəhər içində, onu xəstə uşaqlar dünyaya gətirməyə məhkum edən, sabah isə ana olmaq imkanından məhrum edəcək yerdə işləsin. Zənnimcə, siz də öz əzizlərinizə belə tale arzu etməzsiniz”.

Müəssisə rəhbəri qayıdır ki, bəs axı neyləyim, iş də getməlidir.

Eyruz da şərt qoyur ki, ya həmin qadınların hamısını zəhərli sexlərdən çıxarıb başqa işlə təmin edirsiniz, ya da bütün bunları qəzetdə yazacağam.

Bir-iki ayın ərzində illərcə davam etmiş və yenə də əvvəlki qaydada davam edəcək üzüntülü bir qəziyyəyə son qoyulur.

Beləcə, Sumqayıtı ölüm şəhərinə çevirmək yolunda qara əllər onillərcə çirkin siyasətlərini aparmışdı.

lll

1988-ci ilin son fevral günlərində – ayın 27-si – 29-u arası bu şəhərdə törədilən kütləvi iğtişaşlar Azərbaycana qarşı çoxgedişli mənfur erməni layihəsinin həlledici halqasına çevrilir.

1988-ci ilin sazaqlı qış günlərində Ermənistandan zorla qovulmuş yüz minlərlə azərbaycanlının 41 mini Sumqayıta yönəldilmişdi. O zaman bir sıra ziyalılar, siyasi xadimlər təkidlə qaçqınların Dağlıq Qarabağa yerləşdirilməsini təklif və tələb etmişdilərsə də, bu çağırışlara məhəl qoyulmamışdı.

Bu seçimin də niyəsi tezliklə əyan oldu. İradə Azərbaycan rəhbərliyinki yox, Moskvanınkıymış. Tələ belə qurulur, hiylə bu təhər ayaq üstə qoyulurmuş. Bütün bunlar 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtda törədilməsi planlaşdırlan və 32 nəfərin ölümü ilə (onlardan 26-sı erməni, 6-sı azərbaycanlı idi) nəticələnəcək qondarma və qurama iğtişaşlara tədarükmüş.

Və əslində hadisələr zəncirinin bir ucu daha uzaqlara gedir. Moskva, orada müxtəlif yüksək səlahiyyətli qurumlarda təsir imkanları çox olan erməniçilik hələ 1983-cü ildən dəbərişməyə başlayıbmış.

1983-cü ildə Azərbaycan DTK-sının Gəncə şöbəsində çalışmış və söylədiklərinin həqiqəti məndə heç bir şübhə doğurmayan dostum mənə deyib ki, həmin il Xankəndidə olan bir erməni informatoru ona xəbər verir ki, Dağlıq Qarabağda narahatlıq var, İrəvandan şübhəli adamlar gəlib-gedirlər, Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılması məsələsini qaldırmaq ətrafında gizli iş aparılır, hətta onun özünə də bu haqdakı petisiyaya imza atmaq təklif olunub.

Əlbəttə ki, həmin dostum bu xəbəri nəngimədən öz rəisinə çatdırır, sonra da Bakıya – komitə sədrinə. Qabaqca məsələyə tərəddüdlü, bir az inamsız yanaşılır. Dəqiqləşdirməkçün həmin məlumat çatdıranla dəqiqləşdirmə görüşü təşkil edilməsini istəyirlər. Dostum, həmin informator, DTK rəhbərliyinin müəyyən etdiyi daha bir əməkdaş Ağdamda görüşürlər.

İrinli nöqtənin varlığına əmin olandan sonra Azərbaycan DTK-sı məlumatı Mərkəzə – Moskvaya ötürür. Oranın cavabı isə mütəəssir edir: “Boş şeydir, bənd olmayın”.

Sonrakı illərin hündürlüyündən pırtlaşıq Qarabağ düyününü saf-çürük edərkən anlayırsan ki, bütün bunlar Moskvanın istehza ilə “boş şey” adlandırmasına rəğmən, əsla xırda məsələlər deyilmiş, elə cərəyan edən gedişatda öz barmaqları da varmış ki, hətta ciddi siqnalları da qulaqardına vurmağa, diqqəti yayındırmağa çalışırmışlar.

1983-cü il idi, hələ üzdən baxanda səma aydın idi, zahirən hələ nə qara buludlar görünürdü, nə yağış əlaməti vardı.

Alt qatdasa sabah alışacaq ocağı ahəstə-ahəstə tüstüləndirməyə başlayırmışlar…

Eyruzun xalqımıza, tariximizə ən layiqli töhfələrindən biri, bəlkə də ən vacibi həmin məkri, eləcə də o fitnənin məntiqi davamı kimi törədilən 1990-cı il 20 Yanvar Bakı qətliamını dəqiqliyiylə araşdırmaq, bu hadisələrin üstünə məqsədli şəkildə örtülmüş müəmmalar pərdəsini yırtmaq, əsl sifarişçiləri, təşkilatçıları, icraçıları danılmaz sübutlarla, dil açıb danışan dəlillərlə və canlı şahidlərin ifadəsi ilə bugünümüz və gələcək üçün sənədləşdirməsidir.

Eyruz, unudulmaz rejissor və jurnalist Davud İmanovla birlikdə (rəhmətlik Davud repressiya qurbanı ailənin övladı idi, 1945-ci ildə sürgündə, Qazaxıstanın Akmola rayonunda doğulmuşdu, 2002-ci ildə də həyatı ağır xəstəlikdən insafsızca erkən qırıldı) SSRİ-nin ilk və son prezidenti Mixail Qorbaçovdan, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibləri Yeqor Liqaçovdan, Aleksandr Yakovlevdən, SSRİ Ali Sovetinin sədri Anatoli Lukyanovdan, Azərbaycan paytaxtında günahsız insanları görünməmiş qəddarlıqla qanına qəltan etmiş sovet ordu hissələrinin bilavasitə rəhbəri, SSRİ müdafiə naziri Dmitri Yazovdan, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Vladimir Kryuçkovdan və daha neçələrindən onları küncə dirəyən kəskin, burcutmağa yer qoymayan, bir növ, dindirmə protokollarındakı sayaq cod suallar qoyaraq həmsöhbətlərdən misilsiz tarixi sübutlara çevrilən etiraflı cavablar qoparmağa nail olmuşdu.

“Gxo Sumqaita” – “Sumqayıtın əks-sədası” sənədli filminin çəkilişləri 1991-1994-cü illərdə Moskvada aparılmışdı və filmin böyük maraqla qarşılanan 1-ci hissəsi 1992-ci ildə, 2-ci hissəsi isə 1994-cü ildə AZTV-də göstərildi.

Əlaqə qurulması, yaxın düşülməsi heç də asan olmayan o mühüm həmsöhbətlərin telefon nömrələrini əldə etmək, onlarla ilkin danışıqlar aparıb görüşə, müsahibəyə razılıq almaq məsələsində Rusiyadakı Azərbaycan icmasının ən seçmə təmsilçilərindən olan yazıçı və jurnalist, o dövrdə Moskvadakı Azərbaycan səfirliyində mətbuat katibi işləyən unudulmaz Fərhad Ağamalıyevin müstəsna vasitəçilik köməkləri minnətdarlıqla yada salınmalıdır.

Eyruz həmin filmlərlə də kifayətlənmədi. Toplanmış son dərəcə qiymətli məlumatların təməlində o, “28-dən 29-na keçən gecə” (1998-ci il, “Qızıl Şərq” nəşriyyatı, Bakı şəhəri) “Sumqayıt 1988 – cinayət və cəza” (Ramazan Məmmədovla birgə, 2014-cü il, “Nurlar nəşriyyatı”, Bakı şəhəri) kimi gələcəkdə həm də özləri mötəbər qaynaq olası kitablar doğurdu və bütün bunlar sadəcə araşdırıcılıq, jurnalistlik, publisistlik deyil, sözün gerçək mənasında Vətənə xidmətdir.

Həm də bu işləri yerinə yetirmək məqsədilə edilən səfərlərdə nə qədər çətinliklər, maneələrlə, bir sıra hallarda isə ciddi həyati təhlükələrlə üzləşdiklərini Eyruz mənə xırdalıqları ilə söyləyib ki, həmin söhbətlərin özü ayrıca bir hünər hekayətidir.

Elə bircə bunu bilməniz yetər ki, Sumqayıt hadisələrinin təşkilatçısı və əsas icraçılarından olan Eduard (Edik) Qriqoryandan (Stavropol vilayətinin Budyonvsk şəhəri, 1991-ci il iyun) müsahibə götürməkçün Rusiyadakı cəzaçəkmə məntəqəsinə gedərkən başda Eyruz Məmmədov olmaqla çəkiliş qrupuna qarşı muzdlu KQB əməkdaşları və onlarla xosunlaşan erməni quldurlarının əli ilə qəsd törətmək düşünülürmüş.

Bu fədakar cavanları xilas edən o dövrdə Sumqayıt ispalkomuna – şəhər icariyyə komitəsinə rəhbərlik edən əqidəli vətənsevər Rasim Eminbəylinin ehtiyatlı tərpənərək Sumqayıt DTK-sının rəisi Vladimir Lebedevlə danışması, uşaqların təhlükəsizliyinin axıracan təmin edilməsi üçün ciddi tapşırıq verməsi olur.

Yaxşılıq, düzlük, mürəkkəb tarixi dönüş anlarında vicdanlı hərəkətlər gərək unudulmaya və tarixin hafizəsində qalsın deyə yazıla – əslən ukraynalı olan Vladimir Lebedev o günlərdə mərdlik, sədaqət göstərir, rusiyalı həmkarlarını xəbərdar edir ki, əlimizdə məlumat var, Azərbaycandan gedən çəkiliş qrupunu ermənilərlə əlbir işləyən bəzi qıraqdan idarə olunan KQB əməkdaşları elə yoldaca aradan götürməyi planlaşdırır. Buradan gedənlər dövlət səviyyəsində diqqətdədirlər, mənə şəxsən tapşırılıb ki, onların başından düşəcək hər tükə cavabdehəm.

(O vaxt Eyruzun özünə qarşı qəsdi gerçəkləşdirmək mümkün olmayıbsa da, hər halda Sumqayıt hadisələri ilə bağlı yazıları, filmləri, kitabları bir-birinin ardınca ortaya çıxınca Eyruzun qələminə sui-qəsd edilir. “Gxo Sumqaita” qəzetinin redaksiyasındakı kabinetində kimliyi indiyəcən də bilinməyən qüvvələr yanğın törədir, otaqdakı kompüterlər də, bir çox sənədlər də yanıb külə çevrilir).

Erməni olanda nə olar! Onlardan da öyrənməli cəhətlər var. İllah da dünya boyunca təşkilatlanmış bir xalq kimi ermənilərin milli heysiyyətin, milli maraqların qorunması naminə daim sərvaxt olmalarından, onlarla bağlı hər məsələyə, başqalarının söylədiyi, yazdığı toxuntulu sözlərə anındaca münasibət bildirmək keyfiyyətlərindən ibrət götürməyin yeri var.

1990- ildən – Eyruzun Sumqayıt hadisələri ilə əlaqədar ermənilərin və erməniçiliyin paxırını açan ifşaçı yazıları yayılmağa başlayınca onun ünvanına Armavirdən tutmuş Moskvaya və ta Kanadayacan müxtəlif ermənilərdən qeyzli məktublar axışmağa üz qoyur (və o çirkab seli indiyədək də kəsilməyib).

Yazırlar ki, sizin qeyd etdikləriniz əsası olmayan boş dedi-qodulardır. Ona qalsa, biz də yaza bilərik ki, Sumqayıtdan bir qrup ekstremist gəlib Yerevana, tutalım ki, kinoteatrı partladıb. Siz əgər belə iddiaları həqiqət kimi yazırsınızsa, konkret nişan verməlisiniz ki, o ekstremist qruplar kimlərdən ibarət idi?

Və daim axtarışda olan Eyruzun əlinə yeddiqat qıfıl altındakı arxivlərdən tam məxfi, daşdan keçən öldürücü sənədlər düşür.

40-dan artıq ekstremist qrupun siyahısı. Bu siyahıdakı adlar bir-birindən diksindirici idi – Dağlıq Qarabağdakı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi əməkdaşlarından biri, İrəvan Rabitə Nazirliyinin əməkdaşlarından biri, İrəvanda nəşr edilən ermənicə “Kommunist” qəzetinin iki əməkdaşı və nə qədər allı-güllü isimlər.

Siyahılarda hamısının familiyası, adı, atasının adı, vəzifəsi və Sumqayıtdakı təxribat əməliyyatı əsnasında yerinə yetirəcəyi vəzifələr: kim narkotiklər paylayacaq, kim spirtli içkiləri yayacaq, kim azyaşlı uşaqları təhrik etməlidir və belə-belə.

Layihə müfəssəl və bitdə-bitdə cızılıbmış. Möhürlü-blanklı, imzalı sənəd!

Hər sətri qızıla bərabər sənəd!

Bu sənədi KQB-yə bir ara hansısa cinayətinə görə Dağlıq Qarabağda həbsdə yatmış və bundan dolayı quyruğu qapı arasında olan Serj Sarkisyan ötürübmüş.

…Böyük Cəfər Cabbarlının yeniyetməlik illərində mətbuata gəlişinin tarixçəsindən bəhs edən “Mövzu özü məni tapdı” adlı yazısı var.

Həqiqətən də, bəzən anlaşılmaz bir cazibə ilə axtarışlarda olana sarı sanki ona gərək olan mühüm məlumatlar özləri yaxınlaşır.

Elə Məhəmməd Peyğəmbər deyən sayaq ki, tapanlar axtaranlardır.

Yəni atalar sözündəkindən daha dəqiq bir deyiliş. Hər axtaran, olsun ki, tapmaz, amma o kəslər ki tapırlar, demək, mütləq vaxtilə arayıblar və heç bir tapıntı öz-özünə sırf təsadüflə gəlib ovcuna qonmaz. Müdam inadla məqsədə doğru irəliləyəndə bir də onu görürsən ki, heç gözləmədiyin səmtdən intizarında olduğun, bəlkə heç qarşılaşacağına ümid də bəsləmədiyin nələrsə, kimlərsə izahsız bir cazibənin hökmü ilə sənə doğru tələsir.

Təzə əsrin ikinci onilinin bitəcəyində Ukraynada yaşayan, artıq yaşı səksəni adlamış DTK Sumqayıt bölməsinin sabiq sədri Lebedev Azərbaycana, vaxtilə birgə işlədiyi və aralarında dost münasibətləri olan Sumqayıtın keçmiş icraiyyə komitəsi sədri Eminbəyliyə zəng vurur, maraqlanır ki, o vaxt o sənədli filmi çəkənlərdən Sumqayıtda kim qalıb? Eminbəyli də deyir ki, rejissor vəfat edib, amma ssenarini yazan jurnalist Eyruz sağ-salamatdır. Lebedev rica edir ki, məni hökmən onunla calaşdırın, deyiləsi lazımlı sözlərim var.

Kim bilir, Ukraynadakı bu həngamələrdən sonra indi Lebedev yaşayırmı? Amma 2017-ci ildə onun skayp vasitəsilə Eyruzla etdiyi iki saatdan artıq söhbət bundan belə nə silinib-pozulandır, nə itib-batan.

(Həmin müsahibə bütünlüklə Eyruzun “Sumqayıtım, dünənə boylan” adlı kitabında yer alıb – “Azəri nəşriyyatı”, Sumqayıt şəhəri, 2019-cu il).

O namuslu insan –  gerçək zabit Lebedev sanki vəsiyyətini edirmiş, ürəyindən və yaddaşından asılan daşdan azad olurmuş, mühüm sirri bunu başqalarına da çatdıra biləcək bir kəslə bölüşmədən özü ilə aparmaq məsuliyyətindən qurtulurmuş.

Deyir ki, mən artıq qoca adamam şəkərim var, bir ayağımı da kəsiblər. Bu tək ayağım da yarı buradadır, yarı gorda. O vaxt danışa bilmirdim, indi kim mənə neyləyəcək, qorxum-hürküm yoxdur. O vaxt bizə məlum idi ki, burda onun zəhərlənə biləcəyindən ehtiyatlanaraq yeməyini Kaliforniyadan yollayırdılar, Tapşırıblarmış ki, burda heç kimdən heç bir pay qəbul etməsin. Qriqoryana hər ayın 1-də Los-Ancelesdən xüsusi bağlamalarda ərzaq gəlirdi. Bağlamanın içində yemək-içməkdən tutmuş, diş məcununa, alt paltarına qədər hər şey olurdu. Üstəlik, ayda bir dəfə də Almaniyadan onun adına xüsusi dava-dərman bağlaması göndərilirdi.

Lebedev bu sirri də açır ki, o vaxt əlində daha bir vacib sənəd varmış.

Deyir ki, Qriqoryan fevralda iki dəfə Xankəndiyə gedibmiş. Onda Serj Sarkisyan Dağlıq Qarabağda idi, həm də orada olanda hansısa bir cinayət üstündə həbsdə yatmışdı. Sumqayıt təxribatlarındakı pozucu qrupların və əməliyyat təfərrüatlarının siyahısı da ondaydı.

Növbəti kitabında Eyruz bu sensasion soraqları da əks etdirir.

Artıq Serj Sarkisyan Ermənistan prezidentiymiş və tezliklə Yerevandan Eyruz Məmmədovun elektron poçtuna prezidentin mətbuat katibinin ard-arda yazdığı iki məktub daxil olur ki, bəs siz bizim dövlət başçısına şər atırsınız, böhtanlı kitabınıza görə sizi beynəlxalq məhkəməyə verəcəyik.

Kim ki haqqa söykənər, başı göylərə çatar.

Eyruz da arxayın idi. Erməni ha şikayət edir-etsin. Hüquqşünas dostlar da onu əmin edirlər ki, əlindəki sənəd daşdan keçər. Qoy versinlər Avropa Məhkəməsinə, bu sənədi təqdim edəcəksən, qarşı tərəfin iddiası rədd ediləcək, bir az da artıq biabır olacaqlar…

lll

İçərisi odla dolu olsa da, Eyruz sakit, həlim təbiətli, təvazökar bir insandır.

Onun etdiklərinin ondabirini indi ifrat bolluğundan bezdiyimiz hay-küyçü dil pəhləvanlarından hansısa etmiş olsaydı, televiziya ekranlarından düşməzdi, birinin üstünə beşini də qoyaraq özünü qəhrəman sayardı, şəstindən öz vücuduna da sığmazdı.

Eyruzsa dünənki, srağagünkü və neçə il əvvəlki kimi başını aşağı salıb təmkinlə, səbirlə, yurda və xalqa məhəbbətlə faydalı işlərini yerinə yetirməkdədir.

Böyük işlər görənlərin və həm də bunu ürəyinin səsinə qulaq asıb edənlərin ağlına heç vaxt gəlməz ki, həmin əməllərini aləmə car çəksinlər, özlərini gözə soxsunlar, “baxın ha, bu mənəm” eyhamı vursunlar.

Mənəviyyatın sağlamdırsa, əqidən dürüstdürsə, qəlbin el-obanla birgə vurursa, elə o cür işləri görməyin zövqü sənə bəs edir!..

lll

Eyruz ikidillidir – həm rus, həm Azərbaycan dillərində yazır. Bunu o səbəbdən ayrıca vurğulayıram ki, jurnalistikadakı, müəyyən qədər də publisistikadakı gah o, gah bu dildə yazmaqla bədii yazıdakı ikidillilik fərqlidir. Bədii əsər dili yaxşı bilməkdən savayı, həm də yazdığın dilin plastikasına yetərincə vaqif olmağı və bunu ustaca ifadə etməyi umur. Ona görə də tanıdığım bəzi yazıçılar ruscanı kifayət qədər bilsələr də, bəzi publisistik yazılarını elə birbaşa rusca qələmə alsalar da, ana dilindəki bədii əsərlərini ruscaya özlərinin deyil, başqasının, həmin dilin stixiyasına daha artıq varidlərin çevirməsini məqsədəuyğun hesab edirlər.

Eyruzun indiyədək 15 romanı nəşr edilib – “2-ci paralel”, “Anata”, “Bir, iki, üç… və yaxud Dağ çiçəyi”, “Gecə… İncə gecə”, “Zəhra və Kənan”, “Qaranlığın çırağı”, “Sən kimsən, Armando”… Hamısı ana dilində. Lakin camaatın pandemiya səksəkəsində ev-eşiyinə çəkildiyi dövrdə o, bekar qalmayıb, yeni bir roman da yazıb – rusca və Fransa həyatından: “Kurtizankanın qızı”.

Məhz fransız həyatından süjet seçməsi də qəribə görünməsin. Eyruz fransız ədəbiyyatını çox oxuyub və yaxşı bilir.

Eyruz bu yeni kitabını dostların tövsiyəsi ilə Bakıdakı Fransa səfirliyinə də yollayır ki, əvvələn, bilsinlər, bizdə – Azərbaycanda Sumqayıtda otura-otura elə Fransanın içərisindəymiş kimi oranın həyatından da bədii əsər yazanlar var, digər baxımdan da özünü yoxlamaq istəyib ki, qoy bir oxuyub fikir bildirsinlər – nəyi düz, nəyi yanlış etdiyimi söyləsinlər.

Və çox keçmədən xoş təəssüratların ifadəsi olan müsbət rəyli cavab məktubu alır…

lll

Eyruz yeddi onilə sığan və erkən başlamış əmək həyatı boyunca çox iş yerləri dəyişib. Ona görə yox ki, bir yerdə qərar tuta bilməyib. Sadəcə, iş işi çəkib, digər bir yerdə ona daha artıq ehtiyac duyulub və gedib faydasını orada verməyə. Çalışdığı idarə və müəssisələrdə, redaksiyalarda bir həmkar və insan kimi necə davranıb, yadda necə qalıb sualına Eyruz haqqındakı çoxsaylı yazılarda qədərincə cavablar var. Amma birini də şəxsən özüm müşahidə etmişəm. Həm də indi yox, bir əsr və bir minillik əvvəl.

Xatırlayıram, 1987-ci ilin payızında məni Sumqayıta görüşə dəvət etmişdilər. “Vaxtdan uca” kitabımın təzəcə nəşr edildiyi vaxtlar idi. Kitab çox sevilmişdi, əl-əl gəzirdi və az qala hər həftə müxtəlif təhsil ocaqlarında, fabrik və zavodlarda, mədəniyyət müəssisələrində mənimlə iki-üç izdihamlı oxucu görüşləri təşkil edilirdi. O çağlar idi ki, Azərbaycanda böyüklü-kiçikli hamı oxuyurdu, əksəriyyət kitab aludəsi idi. Sumqayıtdakı görüşün təşəbbüsçüsü Eyruz olmuşdu. Onda artıq qəzet redaktoru idi və görüşümüz Sumqayıtın aparıcı sənaye müəssisələrindən olan superfosfat zavodunda keçirilirdi. Eyruz bir müddət qabaq burada Azad Həmkarlar Komitəsinin sədri olmuşdu. Zavodda olduğum bir neçə saat ərzində onu sezdim ki, Eyruz sanki heç buradan getməyib, elə hər gün buradadı və fəhləsindən tutmuş direktoradək hamı onu yalnız keçmiş iş yoldaşı kimi deyil, ən simsar adamı kimi əziz tutur.

Belə təmənnasız istəyi qazanmağın qiyməti isə adamlıq aləmində çox bahadır.

lll

…Günlərin birində hansı ilhamlı dostusa Eyruza növbəti yuvarlaq ildönümlərindən birində şeirlə təbrik yazmaq istəsə, müşkülə düşməyəcək.

Dilimizdə “Eyruz” kəlməsinə qafiyə sarıdan uyğun gələn, bu sözlə səsləşən sıra-sıra adlar var: Firuz, İmruz, Piruz, Siruz, Feyruz, Novruz, Simruz…

Bu adların hər birində “ruz” sözü var. “Ruz” “gün” deməkdir.

Gün həm axarında olduğumuz gündür – həyatdır, ömür-gündür, həm içərisində yaşadığımız təqvimdir, həm də başımızın üstündəki Günəş.

Hər üçü işığın timsalıdır.

Və bizim Eyruz da bütün varlığı ilə işıq, bütün yaratdıqları ilə işıq daşıyıcısı dəyərli bir insandır.

Bu işıq həmişə onunla olsun!

(525.az)

10 noyabr, 2022

www.sumqayitxeber.com