1970-ci illərin ortalarından başlayaraq SSRİ məkanında milli dillərin hüquqları ciddi təzyiqlərlə üzləşməyə başlamışdı. Moskvanın mərkəzləşdirilmiş dil siyasəti SSRİ-nin tərkibində olan bütün respublikaların rəsmi ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız rus dilini tanıyır, yerli dilləri isə tədricən arxa plana keçirməyə çalışırdı. Milli dillərin sıxışdırılması, xüsusilə konstitusiya səviyyəsində onların adının çəkilməməsi, bütöv xalqların milli varlığına qarşı bir təhdid idi. Belə bir şəraitdə milli dilin hüquqlarının müdafiəsinə qalxmaq, onu dövlət dili kimi rəsmiləşdirmək yalnız böyük cəsarətə, siyasi iradəyə və Vətənə dərin sədaqətə malik olan bir liderin işi ola bilərdi. Məhz belə bir lider – Ulu Öndər Heydər Əliyev, Azərbaycan xalqının milli maraqlarını qorumaq naminə böyük risklərə gedərək, milli dil məsələsində mövqeyini sərt şəkildə ortaya qoydu. O dövrdə dil məsələsini qaldırmaq sadəcə ideoloji tələbi yerinə yetirmək deyildi – bu, eyni zamanda repressiya və təqib təhlükəsini gözə almaq demək idi. 1930-cu illərdə ana dili məsələsini gündəmə gətirən ziyalıların acı aqibətini hər kəs xatırlayırdı. Lakin Heydər Əliyev qorxmadı, çəkinmədi, ana dilinin dövlət səviyyəsində tanınması istiqamətində qətiyyətli və prinsipial mövqe sərgilədi. Bu, həm də milli kimlik uğrunda açıq siyasi mübarizənin başlanğıcı idi.
1978-ci ilin 27 aprelində qəbul edilən Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyası müasir tariximizin ən önəmli siyasi hadisələrindən biri oldu. Ulu Öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və israrlı səyləri nəticəsində həmin Konstitusiyada “Azərbaycan SSR-nin dövlət dili Azərbaycan dilidir” maddəsi öz əksini tapdı. Bu təşəbbüs təkcə bir cümlənin mətndə yer alması ilə yekunlaşmırdı – bu, uzun illər davam edən ideoloji təzyiqlərə qarşı milli iradənin ifadəsi idi. SSRİ rəhbərliyi rus dilinin üstün statusunu qorumaq məqsədilə digər dillərin rəsmi sənədlərdə qeyd olunmasına qarşı çıxırdı. Belə bir dövrdə Azərbaycan dilinin Konstitusiyaya dövlət dili kimi daxil edilməsi siyasi cəsarətin, uzaqgörənliyin və milli məsuliyyətin nümunəsi idi. Ulu Öndərin bu təşəbbüsü xalqımızın tarixində, mədəniyyətində və dil yaddaşında dönüş nöqtəsi oldu.
1978-ci il aprelin 2-də keçirilən Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sessiyasında Konstitusiyanın 73-cü maddəsinin redaktəsi ilə bağlı Ulu Öndər Heydər Əliyev təklif irəli sürdü. Həmin təklifdə “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir” ifadəsi açıq şəkildə təqdim olunmuşdu. Bu, sadəcə hüquqi dəyişiklik deyildi – bu, gələcək müstəqil Azərbaycan Respublikasının təməl prinsiplərinin bərqərar olması istiqamətində atılan strateji addım idi. Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilməsi Heydər Əliyevin xalq qarşısında ən böyük tarixi xidmətlərindən biri kimi dəyərləndirilir. O, bu addımı ilə Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi, milli kimliyi və suverenliyi üçün zəruri ideoloji dayaqlardan birini formalaşdırdı. Bu addım həm də Azərbaycan xalqının milli özünüdərk prosesini gücləndirdi və gələcək müstəqil dövlətin rəmzlərindən biri kimi ana dilini hüquqi baxımdan təsbit etdi.
Dil hər bir xalqın milli-mənəvi varlığının, mədəniyyətinin, tarixi yaddaşının, dünyagörüşünün daşıyıcısıdır. Bu baxımdan, Azərbaycan dili də xalqımızın tarix boyu formalaşmış milli kimliyini yaşadan və inkişaf etdirən başlıca amildir. Dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil – o, xalqın ruhudur, onun təfəkkür tərzini, yaşam tərzini əks etdirən mənəvi sərvətdir. Ona görə də ana dili bizim üçün dövlət rəmzlərimiz – bayrağımız, gerbimiz, himnimiz qədər müqəddəs və toxunulmazdır. Ulu Öndər Heydər Əliyev dəfələrlə qeyd edirdi ki, “Xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir.” Onun bu fikri Azərbaycan cəmiyyətində dilin mənəvi dayağını gücləndirməklə yanaşı, onu siyasi məsuliyyət müstəvisinə daşıyırdı.
SSRİ-nin ideoloji çərçivələri daxilində ana dili məsələsinin gündəmə gətirilməsi ciddi təhlükələrlə müşayiət olunurdu. Lakin Ulu Öndər Heydər Əliyev təkcə dövlətin rəhbəri kimi deyil, həm də millətinin oğlu kimi bu məsələni ön planda saxlayaraq, xalqı və ziyalıları milli dilin hüquqları uğrunda səfərbər etməyə nail oldu. O, öz nitqlərində xüsusi vurğulayırdı ki, təhsil hüququ yalnız ana dilində təhsil almaq hüququ ilə məna kəsb edir. Bu, dolayısıyla dilin dövlət statusunun qorunması istiqamətində əsaslı siyasi tezis idi. Həmçinin, Heydər Əliyev elmi və ədəbi mühitdə də ana dilinin rolunu gücləndirməyə çalışdı – yazıçıları, dilçi alimləri, tərcüməçiləri bu müqəddəs işin ətrafında birləşdirdi.
Ulu Öndər Heydər Əliyev təkcə 1978-ci illə kifayətlənmədi – o, 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra da ana dilinin inkişafını milli siyasətin prioritet istiqaməti kimi müəyyənləşdirdi. Dilçi alimlərə göstərilən yüksək diqqət, milli dildə nəşr edilən kitabların sayının artırılması, tərcümə fəaliyyətinin genişləndirilməsi və məktəblərdə dilin tədrisinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi kimi tədbirlər bu siyasətin ayrılmaz hissəsi idi. 1995-ci ildə qəbul edilən yeni Konstitusiyada Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunması Heydər Əliyevin israrlı mövqeyinin nəticəsi idi. O, bu barədə belə deyirdi: “Azərbaycan dili ilə fəxr edə bilərik. Çünki bu zəngin dildir, artıq dünyada tanınmış dildir.”
Ulu Öndər Heydər Əliyev, müstəqillik dövründə də dövlət dilinin inkişafı və qorunması üçün hüquqi əsasların yaradılması istiqamətində mühüm sənədlərə imza atdı. 2001-ci ildə imzalanan “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Fərman bu sahədə dönüş nöqtəsi oldu. Həmin fərmanla Prezident yanında Dövlət Dil Komissiyası yaradıldı. Bundan əlavə, 2001-ci ildə “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” Fərmanla 1 avqust tarixi rəsmi şəkildə bu müqəddəs dilə həsr edildi. Nəhayət, 2002-ci il 30 sentyabr tarixində “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanun qəbul edildi və bu sənəd Azərbaycan dilinin hüquqi statusunu tam şəkildə nizamladı. Həmin qanun həm də dünya azərbaycanlılarının milli-mədəni kimliyinin qorunması üçün mühüm baza funksiyası daşıyırdı.
Ulu Öndər Heydər Əliyev müxtəlif çıxışlarında Azərbaycan dili haqqında tarixi fikirlər səsləndirmişdir. Onun 1994-cü ildə dediyi “Biz indi müstəqil dövlət kimi, azad xalq kimi öz ana dilimizlə, Azərbaycan dili ilə fəxr edirik” fikri xalqın milli qürurunun təcəssümüdür. “Öz dilini bilməyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini yaxşı bilə bilməz” – deyə vurğulayan Ulu Öndər, dilin təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də milli yaddaşın daşıyıcısı olduğunu bir daha göstərmişdir. 1998-ci ildə Londonda azərbaycanlılarla görüşdə dediyi “Əgər Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində ədəbiyyat da olmaz. Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz” fikirləri bu istiqamətdə zirvə məqamıdır.
Bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan dili yalnız dövlət idarəetməsinin deyil, eləcə də milli birliyin, milli qürurun, vətəndaş həmrəyliyinin başlıca simvoludur. Bu dilin bugünkü rəsmi statusu, ictimai nüfuzu və beynəlxalq səviyyədə tanınması məhz Ulu Öndər Heydər Əliyevin əzmkarlığı, uzaqgörənliyi və müdrik siyasətinin nəticəsidir. Onun tarixi təşəbbüsü, davamlı mübarizəsi və ana dilinə olan məhəbbəti gələcək nəsillərə də nümunə və örnəkdir. Azərbaycan dili bu gün təkcə dövlət dili deyil – o, Ulu Öndərin xalqına bəxş etdiyi milli irsin canlı daşıyıcısıdır.
Vüsalə Qurbanova,
Sumqayıt şəhər Heydər Əliyev mərkəzinin direktoru
Müzakirə qapadılmışdır.