Bəşəriyyətin getdikcə artmaqda olan müxtəlifliyi, müxtəlif mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin intensivliyi demokratiya faktorunun xüsusi dəyər kəsb etməsini şərtləndirir. Məhz demokratiya bəşəriyyətin gələcək, münaqişəsiz inkişaf yolunun əsas təməli olmaqla, konsensus və tolerantlıq mühitinin formalaşmasına imkan yaradır.

Dialoq sivilizasiya və mədəniyyətlərin açıqlığını tələb edir, açıq cəmiyyət idealı isə sosial həyatın demokratik təşkili şəraitində təşəkkül tapmış və möhkəm­lənmişdir.

Müasir dünya prosesinin əsas meylləri ondan ibarətdir ki, ənənəvi cəmiyyət­lərin transformasiyası və onların qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatması, həm istehsal-texnoloji, həm də sosial-siyasi sahədə mövcud olan nailiyyətlərin mənim­sə­nilməsi yolu ilə mümkündür. Sonuncular arasında həyat fəaliyyətinin demokratik nizamlanması formaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Qlobal problemlərin həllinə fövqəlmilli səylərdən, mədəniyyətlərin, ölkələrin dialoqundan kənarda nail olmaq mümkün deyildir. Bu da öz növbəsində sivilizasiyalararası, mədəniyyətlərarası, dövlətlərarası münasibətlərin demokratik­ləş­məsini  tələb edir.

Tarixi təcrübə sübut edir ki, sivilizasiyon inkişafın, ictimai quruculuğun və tənzimləmənin ən yaxşı üstün forması demokratiyadır. Demokratiya və liberalizm ideyalarının bütün dünyada geniş yayılması həm də onu sübut edir ki, bəşəriyyət yalnız onun mövcudluğu şəraitində ümumi dil tapmağa, dialoqa girməyə qadirdir. Məhz bərabərhüquqlu subyektlərin (fərdlərin, qrupların, dövlətlərin, konfessiya­ların, mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların) əsas ünsiyyət forması və üsulu olan dialoq demokratik prinsiplərə söykənməklə qarşılıqlı anlaşmaya nail olmağa və qlobal məsələlərin həllində konsensus əldə etməyə imkan verir. Əlbəttə, dialoq iştiraklarının bərabərliyi o demək deyildir ki, qeyri-demokratik ölkələr, avtoritar və totalitar rejimlər demokratik ölkələrlə bərabər perspektivlərə və imkanlara malik olmalıdırlar. Sadəcə olaraq dialoq, xalqlar arasında siyasi, mədəni əlaqələrə, həm də ölkələrin daxili siyasi həyatına müsbət təsir göstərmək, xalqları demokratik dəyişikliklərə həvəsləndirmək, müsbət təcrübədən yararlanmaq imkanı yaradır.

Tarixi təcrübə həm də onu göstərir ki, sabitsizliyin, sosial gərginliyin, kataklizmlərin gücləndiyi məqamlarda demokratiya repressiv rejimlərin yaranması üçün münbit şərait yarada bilər. Demokratiyaya əsaslanan sivilizasiyon sistemlər sosial və milli münaqişələrin yaranma ehtimalına qarşı qarantiya vermir. Hadisələrin gedişindən asılı olaraq elə amillər və güclər ortaya çıxa bilər ki, onlar demokratik prinsiplərdən öz bəd niyyətləri üçün istifadə edə bilərlər. Demokratik ənənələrin oturuşmuş olduğu qərb ölkələrinin təcrübəsi həm də onu təsdiq edir ki, demokratiyanın daimi təkmilləşməyə və inkişafa ehtiyacı vardır.

Yeni dünya düzəninin təşəkkül tapması şəraitində beynəlxalq mədəni münasi­bətlərdə demokratik prinsiplərin bərqərar edilməsi müxtəlif sivilizasiyalar arasında fərqlərin nəzərə alınmaması və ya həyatın demokratik təşkilinin qərb modelinin bütün ölkələrdə kor-koranə tətbiq edilməsi yolu ilə deyil, yenə də mədəniyyətlərin dialoqu, tolerantlıq, fərqliliyin təsdiqi, müxtəlif ölkələrin maraqlarının razılaşdırıl­ması yolu ilə mümkündür. Yalnız o demokratiya universal demokratiya statusunu qazana bilər ki, o siviliza­si­yalar arasındakı münasibətlərin əsas amilinə çevrilsin, mədəniyyətlərin dialoqunun, əməkdaşlığının və qarşılıqlı anlaşmasının katalizatoru və təşkilatçısı rolunu oynasın.

Hər bir xalqın öz mədəniyyətini və ənənələrini qoruyub-saxlamaq hüququnu müdafiə etməklə yanaşı, onları bir-birindən ayıran istənilən mədəni qapalılığı, milli müstəsnalığı təbliğ edən siyasət və ideologiyalar qətiyyətlə rədd edilməlidir. Müxtəlif dinlərə və millətlərə mənsub insanlar arasında əməkdaşlığı möhkəm­ləndirən ictimai institutlara mənəvi və maddi dəstək göstərmək, hər bir xalqda, hər bir insanda indiki və gələcək nəsillər qarşısında birlik və məsuliyyət hissi aşılamaq mədəniyyətlərin dialoqunun əsas vəzifəsi olmalıdır.

Beynəlxalq vəziyyəti müxtəlif mədəniyyətlərin münaqişəsinin təzahürü kimi təqdim etmək cəhdlərinin artdığı bir zamanda, YUNESKO-nun Baş konfransının 2 noyabr 2001-ci ildə keçirilmiş 31-ci sessiyasında üzv-dövlətlər yekdilliklə Mədəni müxtəliflik haqqında ümumi Bəyannamə qəbul etmişlər. Bəyannamə sülhün təmin edilməsinin ən yaxşı yolu kimi mədəniyyətlərarası dialoq təklif edir və bununla da mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların münaqişəsinin qaçılmaz olması haqqında tezisi qəti rədd edir.

Mədəni müxtəlifliyi bəşəriyyətin ümumi irsi səviyyəsinə qaldıran belə nor­mativ sənədi beynəlxalq birlik ilk dəfədir ki, qəbul edirdi. Sənəddə göstərilir ki, biomüxtəliflik canlı təbiətə nə qədər lazımdırsa, mədəni müxtəliflik də bəşəriyyətə o qədər zəruridir və mədəni müxtəlifliyin qorunması etik imperativdir, o, insan şəxsiyyətinin ləyaqətinə hörmətdən ayrılmazdır.

Mədəni özünəməxsusluğun qorunması, başqa mədəniyyətlərə tolerant münasi­bətin aşılanması, mədəni hüquqların tanınması uğrunda mübarizə məsələləri hələ ötən əsrdə qlobal diskussiyalar obyektinə çevrilmişdir. Ancaq öz mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək, öz dininə etiqad etmək və onun ayinlərini azad yerinə yetirmək və öz dilində danışmaq hüququnun beynəlxalq səviyyədə tanınmasına, İnsan hüquqları üzrə Komissiya tərəfindən “Mədəni hüquqların əlçatarlılığını və müxtəlif özünəməxsus mədəniyyətlərə hörmətin təşviq edilməsi haqqında” qətnamənin və digər beynəlxalq sənədlərinin qəbul edilməsinə baxmayaraq, İnsan hüquqlarına dair beş kateqoriyadan (mülki, mədəni, iqtisadi, sosial, siyasi hüquqlar) mədəni hüquqlar hələ də daha az diqqət cəlb edən kateqoriya olaraq qalmaqdadır.

XXI yüzilliyin çağırışları, ictimai inkişafın, beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində mədəniyyətin əhəmiyyətini daha da aktuallaşdırır. Beynəlxalq təhlükəsizlik təkcə hərbi-siyasi məsələlərlə məhdudlaşmır. O daha geniş mahiyyət daşıyır və iqtisadi, sosial, mədəni aspektləri, sivilizasiyalararası dialoqun inkişafını özündə ehtiva edir.

Hər bir ölkə özü-özlüyündə etnik, dini, dil, irqi qruplardan ibarət multimədəni cəmiyyətdir ki, onlar da özünəməxsus mədəni dəyərlərə, tarixi irsə, həyat tərzinə malikdirlər. Bu gün dünyanın 150-dən çox ölkəsində çoxsaylı milli və dini azlıqlar mövcuddur. Yalnız 30 ölkədə milli və ya dini azlıq mövcud deyildir ki, bu da əhalinin 10%-ni təşkil edir. Belə şəraitdə mədəniyyətin qorunması, məhsuldar mədəni dialoqun inkişaf etdirilməsi ilə bağlı beynəlxalq və milli səviyyədə tədbirlərin işlənib hazırlanması zəruriliyinin dərk edilməsi vacibdir.

Müasir dünyada biz həm də təhlükəsizliyin iqtisadi, sosial, mədəni, ekoloji aspektlərinə toxunan miqrasiya axınlarının artdığının şahidi oluruq. BMT katibliyi­nin əhali artımı şöbəsinin qiymətləndirmələrinə əsasən bütün dünya üzrə miqrant­ların sayı 1990-cı ildən 2005-ci ilə qədər 36 mln. artmış və 2006-cı ildə 192 mln. nəfər təşkil etmişdir. Müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub insanların miqrasiya prosesinə cəlb olunması həm də mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsinin artmasına səbəb olur. Miqrant axını əsasən inkişaf etmiş ölkələrə istiqamətlənsə də, miqrasiya bütün dünya regionlarında heç də birmənalı qiymətləndirilməyən nəticələrə gətirib çıxarır. Azərbaycan da dövrümüzün bu qlobal xarakter daşıyan prosesindən kənarda qalmamışdır. Bir tərəfdən azərbaycanlıların müəyyən hissəsi müxtəlif sosial-iqtisadi, humanitar səbəblərdən öz tarixi vətənlərini tərk edərək başqa ölkələrdə yaşayıb işləməyi üstün tutmuş, digər tərəfdən isə son dövrdə Azərbaycanda yaşanan iqtisadi inkişaf buraya miqrasiya axınının güclənməsinə gətirib çıxarmışdır.

Elmin, mədəniyyətin, təhsilin, kommunikasiyaların sürətli inkişafı, miqrasiya, urbanizasiya kimi proseslərin geniş aldığı qloballaşma dövründə, ölkələr və xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin, qarşılıqlı təsirin artması ilə yanaşı biz hələ də tez-tez dözümsüzlük, dini, etnik ekstremizm halları ilə rastlaşırıq. Çox təəssüf ki, irqi, dini, milli ayrı-seçkilik, ksenofobiya kimi halların mövcudluğu da mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı əlaqələrə öz mənfi təsirini göstərir. Ona görə də cəmiyyətin inkişafı və təşkilində dinc münasibətlərin mexanizmi kimi tolerantlığın rolu getdikcə artmaqdadır.

Belə şəraitdə tolerantlıq problemi bütün dünyada ən aktual və geniş müzakirə olunan problemlərdən birinə çevrilmişdir.

Tolerantlıq bəzən “dözümlülük” məfhumu ilə eyniləşdirilsə də onlar arasında müəyyən fərqlərin olduğunu qeyd etmək lazımdır. Hazırda tolerantlıq başqalarının fikrinə, baxışlarına, hərəkətlərinə passiv itaətkarlıq kimi deyil, fəal mənəvi mövqe, etnoslar, sosial qruplar arasında qarşılıqlı anlaşma, digər mədəni, etnik, dini, sosial birliyə mənsub insanlarla pozitiv qarşılıqlı əlaqə naminə dözümlülüyə hazır olmaq kimi başa düşülür. Tolerantlıq – bəşəriyyətin vahidliyini hər kəsin hamıdan, hamı­nın heç kəsdən qarşılıqlı asılılığının intuitiv qavranılması, digərinin hüquqlarına (o cümlədən, başqa cür olmaq hüququna) hörməti özündə ehtiva edir.

YUNESKO-nun 1995-ci ildə 16 noyabr tarixli “Tolerantlıq prinsipləri” adlı Bəyannamədə qeyd olunur ki, tolerantlıq dünyamızın zəngin mədəni çoxçalar­lığının, özünümüdafiə formalarının və insan fərdiyyətinin təzahür üsullarının müxtəlifliyinin qəbul edilməsi, düzgün başa düşülməsi və onlara hörmət edilməsi deməkdir. Cəmiyyətin tolerantlığı onun bilik səviyyəsi açıqlığı, ünsiyyət və fikir azadlığının dərəcəsi, malik olduğu mənəvi-etnik dəyərlərlə ölçülür.

Tolerantlığın sosial-psixoloji şərtlərinə aiddir: cəmiyyətin rifah halının yüksək səviyyəsi; özünəməxsus mədəniyyətin qorunub saxlanması; digər mədəniyyətə və şəxsiyyətlərə hörmət bəsləməyə imkan verən şəxsi ləyaqət hissinin mövcudluğu; cəmiyyətin açıqlığı; mədəniyyətlərarası təmasların mümkünlüyü; başqa mədəniy­yət­lərin və xalqların nümayəndələri ilə ünsiyyət təcrübəsinin mövcudluğu; hüquqi dövlətin, vətəndaş cəmiyyətinin yaranması; millətlərarası və digər münaqişələrin hüquqi əsasda tənzimlənməsi imkanının olması; insan hüquqlarına əməl edilməsi.

Tolerantlığın sivilizasyon, beynəlxalq, etnik, sosial, fərdi səviyyələri mövcuddur. Beynəlxalq münasibətlərdə tolerantlıq böyüklüyündən, iqtisadi inkişafından, əhalisinin etnik, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, dövlətlərin əməkdaşlı­ğının və dinc yanaşı yaşamasının əsas şərtidir. Etnik tolerantlıq yad həyat tərzinə, yad adət-ənənələrə, fikir və ideyalara dözümlülükdə ifadə olunur. Etnik tolerantlıq digər etnik qruplarla qarşılıqlı əlaqə zamanı yaranmış problemli, münaqişəli vəziyyətlərdə üzə çıxır. Sivilizasyon tolerantlıq müxtəlif mədəniyyətlər arasında təmaslarda qeyri-zorakılığı nəzərdə tutur.

Sosial-mədəni tolerantlıq şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyəti kimi digər insanlara, onların etnik, milli və mədəni mənsubiyyətindən asılı olmayaraq dözümlü münasibət kimi xarakterizə olunur. Tolerantlıq müxtəlif maraqların və baxışların qarşılıqlı hörmətə və qarşılıqlı anlaşmaya nail olunması səylərində ifadə olunur.

Sosial mədəni tolerantlığın əsas struktur komponentlərinə hörmət, empatiya və nəciblik, mehribanlıq daxildir.

Tolerantlıq “başqa”sını dərk etmək mədəniyyəti kimi dialoqun əsasını təşkil edir və etno-mədəni münaqişələrin qarşısının alınması üsulu kimi nəzərdən keçirilir.

Hər bir ölkənin mədəniyyətin qloballaşma prosesinin nəticəsi olaraq getdikcə daha artıq dərəcədə beynəlmiləlləşməyə məruz qalır, belə şəraitdə əsas məsələ milli özgünlüyün qorunub saxlanması üçün mədəni məkanın qorunub saxlanmasıdır. Balans problemi də məhz bundan ibarətdir. Bu balansı tapmaq, müxtəlif mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında qarşılıqlı anlaşmaya yardım etmək üçün bir sıra ümumi prinsiplər və müddəalara əməl edilməsi zəruridir.

1. “Yüksək” və “aşağı” sivilizasiyalar olmadığı kimi “yüksək” və “aşağı” mədəniyyətlər, irqlər, xalqlar da yoxdur. Onların hamısı öz-özlüyündə dünya mədəniyyət xəzinəsinə unikal və təkrarsız töhfələr verirlər.

2. Dialoqun bütün iştirakçıları bərabər hüquqlu tərəfdaşlardırlar, onlar bir-birlərini dinləməli və eşitməli, maraqlarını nəzərə almalıdırlar. Yalnız tərəflərin maraqlarının balanslarına əməl etməklə beynəlxalq münasibətlərin mövcud problemlərinin konstruktiv həlli mümkündür.

3. Mövcud problemlərin yalnız güc metodları ilə həllinə nail olmaq mümkün deyildir. Güc tətbiq edilməsi qısamüddətli səciyyə daşıya bilər və yeni, daha ağır böhranlara, təhlükələrə gətirib çıxara bilər. Bunun qarşısını almaq üçün dünya və regional preventiv diplomatiya mərkəzlərinin yaradılmasına ehtiyac duyulur.

4. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini (birinci növbədə səhiyyə və farmakologiya) bütün bəşəriyyətin rifahı naminə istifadə edilməsi üçün nemətlərə pulsuz əlçatarlıq təmin edilməlidir.

Mədəniyyətlərin dialoqu ümumdünya tarixi prosesin ayrılmaz tərkib hissəsi XXI əsrin dünya düzəninin formalaşmasının strateji istiqaməti kimi qarşılıqlı əlaqələrin bütün səviyyələrində – beynəlxalq, regional, dövlət, qeyri-dövlət qurumları, ayrı-ayrı şəxslər səviyyəsində xüsusi məsuliyyət tələb edir.

Sevda Əliyeva

www.sumqayitxeber.com